آشنایی با جعبه دنده خودروهای سنگین و عملگرهای آن

خودروهای سنگین به خاطر شرایط خاص کاری و نیاز به داشتن قدرت و گشتاور عظیم در هنگام شروع حرکت، دارای قوای محرکه متفاوتی نسبت به انواع خودروهای سواری هستند. این ویژگی حتی شاید در نمونه‌های سبک وزن و حتی میان وزن از خودرو‌های کار و تجاری نیز دیده نشود اما با صعود به تناژ‌های بالاتر، جدا از قوی‌تر شدن دیفرانسیل‌ها، گیربکس نیز به سمت پیچیده‌تر شدن، افزایش دنده‌ها برای داشتن طیف کامل‌تری از ضرایب دنده و… حرکت می‌کند. این قسمت‌ها در طول سالیان دچار تغییراتی شده و به همین خاطر روش‌های تعویض دنده مختلفی روی کار آمده است.

جعبه دنده‌های معمولی :

همانطور که گفته شد، خودرو‌های تجاری سبک وزن تا میان وزن دارای گیربکس‌هایی شبیه به خودرو‌های سواری معمولی هستند. به همین خاطر تعویض دنده در این خودرو‌ها پیچیدگی خاصی نداشته و تعویض دنده مشابه با خودرو‌های سواری است. کامیونت‌ها همگی دارای این نوع جعبه دنده هستند که معمولا هم تعداد دنده‌ها در حدود 1+5  تا 1+7 خواهد بود. در این گیربکس‌ها خبری از دنده سبک و سنگین وجود ندارد.

جعبه دنده‌های تقه‌ای :

در خودروهای سنگین برای داشتن تعداد دنده‌های بیشتر، از دو طبقه در یک قالب گیربکس استفاده می‌شود که باید در حین حرکت برای استفاده از سری دوم دنده‌ها، با ضربه به دسته دنده از سری دوم دنده‌ها بهره گرفت. این شیوه امروزه در مقابل گیربکس‌های جدید یک شیوه قدیمی محسوب می‌شود اما هنوز هم گیربکس‌هایی با این ساختار طراحی و ساخته می‌شوند. روش کار به این صورت است که بعد از تعویض سه دنده اول یا  4دنده اول بسته به نوع گیربکس، با آمدن در وضعیت خلاص و تقه زدن به دسته دنده به سمت صندلی سرنشین، سری دوم دنده‌ها آماده کار می‌شوند. سپس دنده‌های سری دوم درست در جای دنده‌های سری اول تعویض خواهند شد. برای مثال در یک گیربکس 8 سرعته تقه‌ای وقتی به دنده 4 رسیدیم، با ضربه زدن به دسته دنده، طبقه دوم گیربکس را انتخاب می‌کنیم. سپس دنده 5 در جای دنده 1 و دنده 6 در جای دنده 2 جای می‌رود و این شکل تا دنده 8 ادامه پیدا می‌کند. برای بازگشت به دنده‌های یک تا 4 نیز باید تقه به سمت خلاف یعنی به سمت راننده بزنیم. این گیربکس‌ها به آکسوری یا تقه‌ای شهرت پیدا کرده‌اند.

جعبه دنده های H :

این جعبه دنده‌ها که به سوپر H معروفند، دارای عملگر روی دسته دنده برای تعویض طبقه‌های خود هستند و ولوو از استفاده‌کنندگان همیشگی آن است. این عملگر معمولا در جلو یا بغل دسته دنده بسته به نوع طراحی آن، قرار دارد که در زمان پایین بودن به معنی حضور طبقه اول و در زمان بالا بودن به معنی روی کار آمدن طبقه دوم است. برای این کار باید کلاچ گیری انجام شود و بعد از تغییر طبقه، کلاچ را رها ‌می‌کنیم. در واقع در این جعبه‌ دنده‌ها به جای تقه زدن، از دکمه روی لیور دنده استفاده می‌شود.

جعبه دنده‌های دو لیوره :

این جعبه دنده‌ها در کامیون‌های ماک موجود در کشورمان دیده می‌شود که البته در نمونه‌های مدل بالاتر با نمونه‌های تک لیوره معروف به فولر از ساخته‌های ایتون تعویض شده‌اند. در این جعبه دنده‌ها یک دسته دنده در حکم دنده اصلی از دنده یک تا دنده 5 است که دنده عقب را نیز در خود جای داده و یک دسته دنده دیگر نیز در حکم دنده‌های کمکی و فرعی است که می‌توان برای کشش بیشتر در بین دنده‌های اصلی آ‌ن‌ها را انتخاب کرد. به این شکل که با قرار دادن دنده در دنده یک می‌توان با تغییر مداوم دنده‌های کمکی تا حالت مستقیم آن، از سنگین‌ترین به سبک‌ترین دنده در دنده اول رسید. همین شکل برای دنده‌های بعدی نیز تکرار می‌شود با این تفاوت که اگر نیاز به کشش و قدرت بیشتر در دنده دو نیز باشد، باید در دنده 2 نیز از حالت Lo-Lo شروع کرده و به سمت دایرکت حرکت کنیم که این کار نیاز به مهارت بالا و تغییر دنده با دو دست و به‌کارگیری هر دو اهرم خواهد داشت.

مفهوم اوور و اسپلیتر :

همانطور که گفتیم، جعبه دنده‌ها از انواع مختلفی هستند. به همین خاطر ممکن است تغییر در طبقه‌ها با تقه انجام شود و یا دکمه روی دسته دنده. در گیربکس‌هایی مثل گیربکس آکسور که از نوع تقه‌ای است، دکمه‌ای در جلو دسته دنده با نام اوور قرار دارد که وظیفه آن قرار دادن یک نیم دنده بین هر دو دنده اصلی است تا با شکستن ضریب دنده‌ها، حرکت با بار‌های سنگین راحت‌تر انجام شود. در واقع گیربکسی مثل گیربکس 8 سرعته آکسور به این روش 16 سرعته می‌شود و همچنین دنده عقب آن نیز به جای یک دنده، دو دنده خواهد داشت. این دکمه در زمانی که پایین باشد به معنی سنگین بودن دنده و در زمانی که بالا بیاید به معنی سبک شدن همان دنده خواهد بود. برای مثال با حرکت از یک سنگین و افزایش سرعت دکمه را بالا می‌دهیم و به یک سبک می‌رویم، سپس آن را پایین داده و به دو می‌رویم که به معنی دو سنگین خواهد بود و همینطور با سبک و سنگین کردن دنده‌ها، ضرایب دنده شکسته و تقسیم شده و حرکت در شرایط سخت آسان‌تر خواهد شد.

اما در گیربکس‌های سوپر H که دارای دکمه برای تعویض طبقه‌ها هستند، دکمه اوور که وظیفه آن سبک و سنگین کردن دنده‌هاست به کنار دسته دنده منتقل می‌شود و جای آن را دکمه تغییر طبقه می‌گیرد. به دکمه اوور در این حالت در مراجع فنی دکمه اسپلیتر می‌گویند و دکمه تغییر طبقه نیز range switch نامیده می‌شود. البته در برخی موارد نیز دیده می‌شود که جای این دو دکمه روی دسته دنده و عملکرد آن‌ها جابه‌جا شده است. برای استفاده از اسپلیتر به منظور سبک و سنگین کردن دنده‌ها، یک بار کلاچ گیری لازم است.